Knappe modellen in doktersjassen en wetenschappers die naar een reageerbuis staren: dit zijn de stereotypen in stockfoto’s

Diëtisten hebben altijd vers fruit op tafel staan, dokters gaan nergens heen zonder stethoscoop, boeren hebben een kast vol ruitjestruien en de belangrijkste taak van ­wetenschappers is staren naar ­reageerbuisjes met felgekleurde vloeistoffen. Tenminste, als we de gemiddelde beroepsstockfoto mogen geloven.

Stockfotografie is de verzamelterm voor ­foto’s die te downloaden zijn via onlinebeeldbanken als Getty Images en Shutterstock. Fotografen bieden foto’s zelf aan en krijgen een deel van de opbrengst. ‘Beroepen’ is een dankbaar beeldonderwerp: daar is ­altijd wel vraag naar. Vaak zijn het gepolijste versies van de werkelijkheid. Knappe modellen worden in doktersjassen of mantelpakjes gehesen, om het leven op de werkvloer met een perfecte glimlach te verbeelden. En om het beroep in één oogopslag herkenbaar te ­maken, barsten de foto’s van de stereotypen.

Die komen meestal wel ergens vandaan, maar vaak wordt een compleet vakgebied op één hoop gegooid. In de stockfotowereld loopt iedereen in de zorg met een stethoscoop rond, tot de dermatoloog en apotheker aan toe. En sommige stereotypen zijn in feite een hardnekkig misverstand. Neem de hamer in de rechtbank, in de ogen van velen onlosmakelijk verbonden met streng kijkende rechters die ‘Orde! Orde!’ schreeuwen. In de meeste landen komt aan het rechtspreken niet eens een hamer te pas. Een Britse rechtbankjournalist werd het zó zat die hamer in de media te zien dat hij er een Twitter-account over oprichtte, Inappropriate Gavels (misplaatste hamers).

Eenmalige fotoshoot

Hoeveel mensen beroeps­stereotypen via stockfoto’s zien, valt niet exact te zeggen. Stock­fotobureau’s geven niet prijs hoe vaak specifieke foto’s zijn gedownload. Feit is dat er overal om ons heen stockfoto’s zijn. Getty Images, de grootste speler op de stockfotobureaumarkt, verwerkt een miljard zoekopdrachten en 400 miljoen down­loads per jaar. De media zijn een belangrijke klant. Er zullen weinig kranten, tijdschriften en nieuws­sites zijn die nog nooit een stockfoto hebben geplaatst. Zeker bij een algemeen onderwerp is het handig om een plaatje te zoeken in onlinebeeldbanken. De keuze is groot en een afbeelding downloaden is goedkoper en sneller dan een fotograaf op pad sturen. Om dezelfde redenen maken ook bedrijven gretig gebruik van stockfoto’s voor hun communicatiemateriaal.

Populaire foto’s gaan jarenlang mee. Zo beschreef de Zuid-Afrikaanse schrijver Shubnum Khan afgelopen zomer op Twitter hoe ze als ­student meedeed aan een eenmalige fotoshoot, waarbij ze zelf niet doorhad dat ze de ­fotograaf toestemming gaf voor gebruik als stockfoto. Nu, zo’n acht jaar later, duikt haar portret nog steeds overal ter wereld op. Talloze organisaties verwerkten haar hoofd in hun reclamecampagne. “Het lijkt alsof ik alles verkoop! Als ik niet immigranten verwelkom in Canada, verkoop ik tapijten in New York City, leid ik trektochten in Cambodja of zoek ik naar liefde in Frankrijk.”

Zoals Khan blijkbaar een universeel gezicht heeft, proberen fotografen ook beroepsfoto’s multi-­inzetbaar te maken. Hoe algemener, hoe meer klanten een beeld hopelijk aanspreekt. Al zijn er ook ­tamelijk bizarre beroepsfoto’s te vinden. Afgelopen zomer werden online massaal lachwekkende voorbeelden gedeeld onder de hashtag #badstockphotosof­myjob, zoals biologen die bomen ­onderzoeken met stethoscoop of ­wetenschappers die intensief staren naar een kip. Overduidelijk ­foto’s met een knipoog, maar toch ook vol clichés als de witte labjas.

Aan stereotypen zullen we nooit helemaal ontsnappen. Dat is nu eenmaal hoe ons brein werkt, volgens psychologen. We categoriseren de wereld om ons heen continu, en dat is maar goed ook. Zouden we bij elke nieuwe deurklink die we zien opnieuw moeten ­nadenken waar die voor bedoeld is, dan zou het leven erg vermoeiend worden.

Op eenzelfde manier zijn ­beroepsstereotypen handig voor de herkenbaarheid. “Het is een heel effectieve manier van communiceren, omdat het direct aansluit bij het beeld dat mensen hebben”, zegt psycholoog Gijs Bijlstra ­(Radboud Universiteit). Die beelden krijgen we al heel vroeg ­aangeboden. In kinderboeken staan ze vaak al, de dokter met ­stethoscoop of de bouwer met potlood achter het oor.

Doorbreken van stereotypen

Veel kwaad kunnen dat soort stereotypen volgens Bijlstra niet. “Maar het is natuurlijk wel een ­generalisatie, het maakt het beeld van een beroep heel klein en ­beperkt. Ik ben als psycholoog ook een wetenschapper, maar sta nooit in een witte jas naar reageerbuisjes te kijken.”

Genderstereotypen kunnen ook negatieve gevolgen hebben, zeker als ze mensen ervan weerhouden een beroep te kiezen. Al ziet Bijlstra in beroepsstockfoto’s meer variatie in gender en etniciteit dan in sommige kinderboeken. Toch is daarin nog een weg te gaan. Dokters zijn nog altijd vaak blanke mannen van middelbare leeftijd, verpleegkundigen meestal jonge vrouwen. Dat is niet heel gek, ook in de praktijk zijn mannelijke verplegers een minderheid. Maar het doorbreken van stereotypen in beeldmateriaal kan het begin zijn van meer diversiteit op de werkvloer.

Bijlstra: “Als je als organisatie bepaalde groepen meer wilt aantrekken, moet je daar beelden van gaan uitzenden. Zulke beelden kunnen dienen als rolmodellen, en hebben invloed op onze perceptie van de norm. Sociale normen beïnvloeden ons gedrag heel sterk.”

En de stockfotobureaus, hebben die nog een rol hierin? Fotografen hebben vrije keuze in wat ze uploaden, laat Getty Images weten. Redacteuren controleren alleen of het voldoet aan algemene richtlijnen. Wel moedigt het bedrijf fotografen actief aan om negatieve stereotypen te doorbreken, vertelt senior directeur creatief inzicht Rebecca Swift. “Vorig jaar gingen we bijvoorbeeld een partnerschap met Jaguar Land Rover aan om vrouwen in wetenschap en techniek beter te representeren.” ­

Sowieso ziet het bedrijf een groeiende vraag naar realistisch beeld. Opgepoetste foto’s met modellen beginnen uit te raken. Swift: “De zoekterm ‘unfiltered’ steeg met 219 procent tussen 2016 en 2017, de termen ‘authenticity’ en ‘real life’ met respectievelijk 104 en 99 procent. Verandering gaat geleidelijk, maar vindt zeker plaats.”